آشنایی با استان

استان بوشهر در جنوب ایران (البته کمی میل به جنوب غربی) و با مساحتی در حدود 23167 کیلومترمربع به صورت نوار باریکی بین خلیج فارس و کوه‌پایه های زاگرس قرار گرفته است، گستره جغرافیایی استان بوشهر بین 27 درجه و 14 دقیقه تا 30 درجه و 16 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 6 دقیقه تا 52 درجه و 58 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این استان در شمال: به استان خوزستان و قسمتی از استان کهگیلویه و بویر احمد، از شرق به استان فارس، از جنوب شرقی به استان هرمزگان، و از جنوب و مغرب؛ به طولی حدود 625 کیلومتر با خلیج فارس محدود است. قلمرو خشکی استان بوشهر از دو بخش کوهستانی و جلگه ای تشکیل گردیده است. قسمت کوهستانی استان، مناطق چین خورده حوزه ی بوشهر تحت تأثیر کوه‌زائی زاگرس و هم زمان با جوان ترین چین خوردگی آلپ در دوران سوم ترشیای به وقوع پیوسته، این کوه ها از دو رشته عمده تشکیل شده که به موازات هم، سرتاسر استان را طی نموده و ناحیه پست کرانه های خلیج فارس از قسمت داخلی ایران جدا می سازند

رشته کوه اصلی از ناحیه ماهور میدانی در استان فارس شروع شده، از شمال شرقی برازجان و شمال غربی اهرم و خورموج گذشته و در ادامه به قسمت جنوب شرقی استان به ارتفاعات «لیتو» در استان فارس (لار) منتهی می گردد، این ارتفاعات که در ادامه رشته کوه زاگرس فارس می باشد «گچ ترش» نام دارند، ارتفاعات خورموج، گیسکان، پشت پر، کوه سیا، بوشکان و پازنان از جمله قلل معروف این رشته کوه می باشند که کوه خورموج با ارتفاع 186 متر بلندترین قله استان محسوب می شود. بخش دیگری از رشته کوه‌های استان در حاشیه خلیج فارس واقع است که خود به دو قسمت تقسیم می شود و در امتداد هم قرار گرفته است، هر چه به قسمت جنوب پیش رویم به دریا نزدیک تر شده تا جایی که به داخل دریا نیز کشیده می شود، این ارتفاعات به نام «نوکند» معروف است. به دنبال همین رشته کوه در سواحل تنگستان، رشته کوه کار (کارتنگ) قرار گرفته است که مهم‌ترین قلل آن: درانگ، کلات بوریال، مند، و «کجور» می باشد، بیش‌تر کوه‌های استان بوشهر به واسطه ی کمی ارتفاع و کم‌بود بارش سالیانه و جنس سنگ‌ها و میزان آبرفت، دارای پوشش گیاهی بسیار ناچیزی هستند تا جایی که در بعضی نقاط آن هیچ گونه گیاهی دیده نمی شود. قسمت جلگه ای استان به صورت نوار کم عرض در امتداد ساحل خلیج فارس قرار گرفته و حاصل رسوب گذاری رودهای استان است که به دنبال جلگه خوزستان از شمال غرب تا جنوب شرق امتداد یافته است، جلگه های ساحلی استان کم عرض و باریک و فقط در جاهایی که رودهای استان به دریا منتهی می شوند. عرض آن افزایش می یابد، برای مثال در امتداد رودخانه دالکی و رود حلّه به حدود 70 کیلومتر و در امتداد درّه «مُند» به 120 کیلومتر می رسد.

آب و هوای استان بوشهر

این منطقه (استان بوشهر) به دلیل نزدیکی به خط استوا و مدار رأس سرطان (حدود 5/3 درجه) و کمی ارتفاع به طور کلی دارای آب و هوای گرم بیابانی (از نوع کناری یا ساحلی) است که در نواحی داخلی استان گرم و خشک و در سواحل گرم نمناک است. حداکثر مطلق دمای استان 5/52 درجه، حداقل 1ـ درجه سانتیگراد می رسد میانگین دمای سالانه استان بوشهر 5/25 درجه سانتیگراد و میانگین بارش سالانه استان 220 میلیمتر است، این بارندگی ها عمدتاً در طول فصول پاییز و زمستان روی می دهد و متأثر از توده نسبتاً گرم مدیترانه ای و توده کم فشار سودانی است. به طور کلی هوای استان بوشهر در طول سال 7 ماه گرم 2 ماه تقریباً معتدل تا سرد و 3 ماه معتدل تا گرم می باشد. نم موجود در ساحل تا حدودی دما را متعادل می کند، اما در صدد رطوبت هوا در برخی از ماه ها چنان بالا می رود که به حد اشباع می رسد و در این حالت هوا از فعل انفعالات می افتد و یک هوای دم کرده و کم تحرکی به وجود می آید که اصطلاحاً به آن شرجی می گویند، شرجی یکی از ویژگی‌های مهم آب و هوایی استان بوشهر است. از ویژگی‌های دیگر آب و هوای استان بوشهر، هم زمانی رویش گیاه با بارندگی است. استان بوشهر به علت قرار گرفتن بین دو کانون اختلاف فشار(صحرای عربستان و ارتفاعات زاگرس) در بیش‌تر فصول سال در معرض بادهای محلی است که برخی از آن‌ها با زندگی دریانوردان استان بوشهر و حتا مردم عادی عجین شده، از جمله باد «لیمر» که در حقیقت وزش آن تغییر فصل را (از گرم به معتدل و یا سرد) را نوید می دهد، و یا باد قوس که به نوعی باد تجاری است که در گذشته ملوانان با کشتی بادبانی برای بازگشت از هند به بوشهر استفاده می نموده اند. (این باد جهت جنوب شرقی دارد) اما برخی بادها جنبه محلی ندارند و بیش‌تر منطقه ای و جهانی است مانند باد شمال که در استان بوشهر در جهت شمال غربی می وزد، تأثیر این باد علاوه بر کاهش دما در بافت معماری استان بوشهر به‌ویژه شهر بوشهر کاملاً مشاهده می شود.

رودخانه های استان بوشهر

همان طوری که قبلاً گفته شد حداکثر ارتفاع بلندترین قله استان بوشهر 1860 متر است که مشخص کننده این است که کوه‌های استان بوشهر کم ارتفاع و قادر به جذب رطوبت نیستند؛ به همین جهت تقریباً تمام رودخانه های دائمی و فصلی ما از استان فارس و کهگیلویه سرچشمه می گیرد که این رودها به علت شرایط نه چندان مطلوب طبیعی استان، مانند اقلیم گرم،‌جنس‌سنگ‌ها،‌میزان‌بالای‌تبخیر‌و‌وجود‌گنبدها‌وکوه های نمکی، یا نسبتاً شور و یا کاملاً شور می شوند. پر آب ترین رودخانه ی استان «مُند» است که با چهار شاخه خود مانند دشت پلنگ، باغان، سنا، رود شور خورموج منطقه دشتی و قسمتی از جم را آبیاری می کنند. از دیگر رودخانه های استان دالکی و شاپور است که منطقه دشتستان را مشروب می کند و بالاخره رودخانه حلّه که از اتصال دالکی و شاپور به وجود می آید و قسمتی از شهرستان بوشهر را آبیاری می کند، از طرفی چهار رودخانه اهرم (باهوش) دره آبداری، شور گناوه و «دره گپ» از رودخانه های فصلی استان محسوب می شود که در بخشی از سال بسیار کم آب و حتیخشک می‌شود. استان بوشهر دارای چشمه های آب گرم و سرد فراوانی است که از بعضی از آن‌ها استفاده کشاورزی و درمانی می شود مانند چشمه های آب گرم: آب بابا (اوبا) اهرم، آقا میر احمد، آب قوچارک (قوچالو) اهرم و آب گرم دالکی و هم‌چنین چشمه های آب سرد فاریاب و بنیان (بنیون) و تعدادی چشمه در اطراف جم از اهمیت بیش‌تری برخوردارند. پوشش گیاهی استان بوشهر از نوع گرمسیری است که دارای برگ های ریز، خاردار، ریشه‌های دراز می‌باشد و برخی از آن‌ها که قسمتی از جامعه گیاهی استان را تشکیل می دهند عبارتند از: بابل (اکاسیا) کُنار، گز، انواع کهور و جنگل های زیبای مانگرو (حرا) در خلیج نای بند و دهانه ی مند، قرار دارد. از دیگر ویژگی های طبیعی استان بوشهر وجود چهار منطقه ی حفاظت شده که بعضی از آن‌ها از نظر بین المللی حائز اهمیت است، این مناطق حفاظت شده دارای گونه های کم نظیر گیاهی و حیوانی مخصوصاً از نظر تنوع جانوران دریایی و پرندگان مهاجر زمستانی در ایران بی نظیر است مانند مناطق حفاظت شده، نای بند، حله و مند و نیز شکارگاه کوه سیا که از جهت جانوران خشکی اهمیت دارد. استان بوشهر به علت در اختیار داشتن 625 کیلومتر از سواحل خلیج فارس نزدیک 20 جزیره کوچک و بزرگ در اختیار دارد که تنها دو جزیره خارگ و شیف مسکونی هستند و بقیه جزایر غیر مسکونی و بیش‌تر شبیه تل رسوبی به هنگام جزر به صورت جزیره دیده می شود. جمعیت استان بوشهر طبق آمارگیری سال 1385، 886267 نفر است که در 9 شهرستان 29 شهر، 21 بخش 42 دهستان و 910 آبادی زندگی می کنند، بزرگ‌ترین شهرستان استان شهرستان دشتستان و بزرگ‌ترین شهر استان، شهر بوشهر می باشد. اقتصاد استان بوشهر علی‌رغم این‌که استان بیش از 50 درصد ذخیره گازی ایران و 8 درصد منابع گازی جهان و درصد قابل ملاحظه ای نفت ایران و نیز 95 درصد صادرات نفت را در اختیار دارد، اما اقتصاد استان اقتصاد نفتی نیست و پایه اقتصاد و اشتغال در استان شیلات، باغ‌داری، زراعت و کارهای خدمات تجارت و بازرگانی تشکیل می دهد.

نگاهی گذرا به پیشینه تاریخی

براساس كاوشهای باستان‌شناسی پرفسور آندریاس P.Anderiasآلمانی درسال 1872م /1290هـ.ق و پیزارد Pizardعتیقه‌شناسی فرانسوی درسال 1914م /1333هـ.ق درخرابه های شهر قدیمی ریشهر و سبزآباد، نخستین سنگ بنای تمدن بوشهر به زمان ایلامی‌ها می‌رسد.(كامرون ،ص 77) بوشهرقدیم (لیان) در دوره ایلامی یكی از مراكز مهم فرهنگی و تجاری به شمارمی رفته و شهر تاریخی لیان Lyanپل ارتباطی ایلامی‌ها با نواحی اقیانوس هندوجنوب شرقی آسیا بوده است .(نوری‌زاده بوشهری ،ص 123)در دوران ماد و هخامنشی تمدن بوشهر به حیات خود ادامه داد، و در زمان هخامنشیان ،پادشاهان این سلسله كاخ‌ها و معابد چندی در توز (توج) و برازجان بنا نمودند، كه از جمله به بقایای تُل مُر،كاخ كورش ،تُل طلسمی (جنوب شهر برازجان )باید اشاره كرد.(اتابك زاده ،ص 29)در دوره سلوكیان ،رومیها بركناره خلیج فارس شهری به نام انطاكیه بن اكردند، كه مدتها از رونق وآبادی ویژه ای برخوردار بود.براساس پژوهشهای گریشمن GHIRSHMANاین شهر در محل بوشهر كنونی قرارداشت .(گریشمن ،ص 262) دردوره ساسانیان، بوشهر قدیم مورد توجه وعنایت ویژه ای بوده است . ریواردشیرRiwArdshir كه بعد ریشهر Reishahrنام گرفت ، به عنوان یك بندرمهم تجاری وبازرگانی موردتوجه بوده ،ودارای یك قلعه مستحكم نظامی بوده ،كه آثارویرانه های آن درمنطقه ریشهركنونی هنوزهم پابرجاست.(اقتداری، آثارشهرهای باستانی خلیج‌فارس ،ص 156) با سقوط سلسله ساسانی به دست اعراب مسلمان ،تمدن وفرهنگ ریواردشیرنیزروی به اضمحلال گذاشت .بوشهرقدم (ریواردشیر)درفاصله سالهای 19تا22هجری قمری به دست «عثمان بن ابی العاص »فتح شد. (بلاذری ،ص 47) مسلمین برای تصرف این شهرماههابامدافعان این شهربه جنگ پرداخته وتلفات بسیارسنگینی نیزمتحمل گردیدند.سردارمعروف ایرانی كه درمقابل اعراب دربوشهرمقاومت نمود،شهرك نام داشت .بلاذری می نویسد:«شهرك ،مرزبان ووالی فارس ،آمدن تازیان راسخت عظیم وگران می دید،زیراداستان گستاخی وشجاعت ونیزپیرویتزیان رابرهمه دشمنان شنیده بود.پس لشكری عظیم فراهم كردوبه راشهر] ریشهر [درسرزمینهای خوره شاهپورشد.آنجاخوددرنزدیكی توج است .» (بلاذری ،ص 47) بعد ازكشته شدن شهرك ،ریشهربه دست مسلمین فتح شد . بنابرنقل طبری اهمیت فتح راشهر [ریشهر] به اندازه ای زیادبود ، كه جمعی مورخان اسلامی آنرابافتح قادسیه مقایسه كرده اند . بلاذری جمله ای نقل می كندكه عمق گستردگی وغنای مادی این شهررابیان می كند . وی می نویسد:«این جنگ در دشواری و كثرت نعمتی كه به دست مسلمین افتادهمانندجنگ قادسیه بود.»(بلاذری ،ص 143)ضربه ای راكه اعراب مسلمان به این شهروار دكردند،موجب شدكه ریشهرمركزیت واهمیت خودرابرای چندین قرن ازدست بدهد،وبه شهری متروك ومنزوی مبدّل شود.دردوره حاكمیت شاهان صفوی وبه هنگام پادشاهی طهماسب اول ،باردیگرماشاهدكشاكش قدرت بین حكمران ریشهروشاه طهماسب هستیم ،كه سرانجام سلطان حسن ریشهری بعدازیك مقاومت طولانی تسلیم شده ودرتبریزبه سیاست رسیده است .(حسینی فسایی ،ص 395)باآغازپادشاهی نادرشاه افشار(1747/1736م ـ1160/1149هـ.ق )تاریخ جدیدبوشهرنیزشروع می شود.نادروسیاست دریایی اودرمبارزه باعثمانی هاوگسترش قلمرودریایی اودرخلیج فارس سبب گردید،تااین شهرموردتوجّه خاصّی قرارگیرد.نادربابه كارگماردن یك تاجرانگلیسی به نام «جان التون »JhonEltonبوشهررابه صورت یك مركزمهم كشتی سازی وپادگان نظامی درآورد.بنابرگزارش هلندی هادرزمان نادرناوگانی باهشت تاده هزارمرددربوشهرمستقربود.همچنین چندكارخانه كشتی سازی نیزدراین شهراحداث گردید.(فلور،حكومت نادرشاه ،ص 153)مورّخان وسیّاحان انگلیسی كه چندین سال بعدبه بوشهرسفركردند،ازچندین كشتی نیمه ساخته دراین شهرگزارش نمودند،كه محصولات كارخانجات كشتی سازی نادرشاه دراین شهربندری بود.(سایكس ،ص 394)بامرگ نادرشاه افشاردرسال 1747م /1160هـ.ق سپاه عظیم دریایی اوبین حاكم بوشهروبندرعباس تقسیم شد.شیخ نصرخان آل مذكوركه دردوران نادریكی ازدریاسالاران وی بود،پس ازمرگ شاه كشتیهاوناوگان مستقردربوشهررامتصرف شده ،حكومت مقتدرانه ای كه صدسال به طول انجامیددربوشهرتدارك دید(استفان رای ،ص 49)دردوران حاكمیت اووفرزندش شیخ نصرخان ،بوشهرروبه عمران وآبادی گذاشت وروابط تجاری گسترده ای باهلندیهاوانگلیسیهابرقرارگردید.(نوری زاده بوشهری ،ص 45)باظهوركریم خان زند(1779/1757م ـ1193/1171هـ.ق )مجدداًآرامش برایران مستولی شدوباپایان هرج ومرج ناشی ازمرگ نادر،بوشهروتاریخ آن واردمرحله جدیدی شد.برقراری ثبات وامنیت درایران سبب گردیدتااروپائیان به تجارت باایرانیان علاقمندشوند.درسال 1763م /1177هـ.ق انگلیسیهاقراردادمعروفی باكریم خان زندوشیخ نصرخان حاكم بوشهرمنعقدكردند،كه درواقع سنگ بنای حضورنظامی انگلستان درجنوب ایران وخلیج فارس بود.(امین ،ص 90)ویلیام اندروپرایس WilliamandreoPriceسرپرست كل اتباع مقیم خلیج فارس ،شخصی به نام بنجامین جرویس BenguminJervisرابه عنوان نماینده مقیم كمپانی هندشرقی EastIndiaCompanyدربوشهرمنصوب نمودوازاین زمان بندربوشهرازلحاظ تجاری وسیاسی برای انگلستان اهمیت ویژه ای پیداكرد.(رابینو،45)فعالیت نمایندگی تجاری انگلیس دربوشهربه دلیل بروزاختلاف بین كریم خان زندوشركت هندشرقی به منظورسركوب قبائل شورشی منطقه تاحدودده سال متوقف شد،امّابه دلیل اهمیت نمایندگی بوشهربه عنوان پایگاهی درمسیرزمینی ودریایی هندوستان طولی نكشیدكه این شهربندری اهمیت خودرابه دست آوردودرآغازین سالهای قرن سیزدهم هجری به عنوان مهم ترین بندرتجاری درخلیج فارس مبدل شد.بوشهردردوره قاجارمعتبرترین بندرتجاری ایران بودكه اكثردول بزرگ اروپادراین شهرنمایندگی سیاسی وتجاری داشتند.دروازه جنوبی ایران برای تبادل افكارسیاسی ومناسبات فرهنگی بود.درنیمه دوم حاكمیت شاهان قاجارمنصب دریابیگی بوجودآمد.درزمان شیخ عبدالرسول سومین حكمران بوشهرازخاندان ابومهیّری لقب دریابیگی رایج گردید.اززمان شیخ نصراللّه خان پسرشیخ عبدالرسول خان درسال 1272هـ.ق حكومت بوشهرازاین خاندان منتزع شدوازآن پس دولت مركزی یاحكومت فارس ،حكمرانی برای بوشهرتعیین می كردند.حاكم بوشهررا«حكمران كل بنادروجزایرخلیج فارس »می نامیدندكه قلمروآنهاتابلوچستان ایران ادامه می یافت .(خیراندیش ،فصلنامه مطالعات تاریخی ،ص 323)استقرارهیأت های سیاسی ـتبشیری دولتهای خارجی ،وجوددفاترگمركی وبانكی ،انتشارروزنامه های مظفری ،اصلاح وتأسیس مدرسه سعادت مظفری درسال 1317هـ.ق همه حكایت ازاهمیت این شهربندری تاقبل ازاتصال راه آهن سراسری به خرمشهردارد.بوشهردرتحولات دوقرن اخیردارای نقش خاصی بوده ،وچهارنوبت موردهجوم نیروهای انگلیسی قرارگرفت .ازجمله معروفترین این تهاجمات ماجرای لشكركشی انگلستان به این شهردرسال 1837م /1253هـ.ق ،1856م /1273و1909م /1327هـ.ق درزمان استبدادصغیرمحمّدعلیشاهی ودرجریان جنگ جهانی اول به سال 1333/1915م می باشد.پس ازپایان جنگ جهانی اول وظهوررضاشاه پهلوی ،بوشهرهمچنان كانون پرتشنج وقایع باقی ماند.قبایل وخوانین بسیاری علیه حاكمیت رضاشاه سربه طغیان برداشتند،كه ازجمله به قیام خالوحسین بردخونی وغضنفرالسلطنه برازجانی درسال 1310ه.ش می توان اشاره كرد.دردوران محمّدرضاپهلوی ،بااحداث تأسیسات نظامی ،نیروگاه اتمی وبرخی صنایع ازجمله شركت ملی صنایع دریایی ایران (صدرا)این بندررونقی مجددیافت ونقش ویژه ای دربازرگانی خارجی پیداكرد.امّااین دوران شكوفایی اقتصادی مستعجل بودباپیروزی انقلاب اسلامی وآغازجنگ تحمیلی عراق علیه ایران ،به دلیل آسیب پذیری بنادراستان خوزستان ،بندربوشهرباردیگرنقش مهمی درمبادلات بازرگانی ایفاءنمود،امّابه دلیل توسعه امكانات بارگیری بندرعباس وتوجّه جدّی مسئولین به آن بندرباردیگردوران ركودوایستایی اقتصادی بوشهرشروع شد